aristeristrouthokamilos | 16/μαρ/2016
του Μιχάλη Παναγιωτάκη*
1. ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΚΑΝΕΙΣ ΝΑ ΓΡΑΨΕΙ για το προσφυγικό ζήτημα, διαπιστώνει πως δεν είναι δυνατόν να το εντοπίσει χωρικά και χρονικά. Τα ρεύματα των προσφύγων από τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο και μετά ήταν έντονα και συνεχή, διάσπαρτα παντού στον κόσμο. Η εν εξελίξει προσφυγική κρίση που βιώνουμε στην Ελλάδα και την Ευρώπη δεν είναι παρά παροξυσμός ενός προϋπάρχοντος φαινομένου που προέκυψε μέσα στη συγκυρία διαδοχικών κρατικών καταρρεύσεων και πολέμων στην ευρύτερη περιοχή της Κεντρικής και Δυτικής Ασίας.
Παίκτες του γκολφ και στο βάθος Αφρικανοί μετανάστες πάνω
σε συνοριακό φράχτη μεταξύ Μαρόκου και Ισπανίας
στην Μελίγια 20/10/2014 (José Palazon/Reuters)2. Η σημερινή έκφανση της προσφυγικής κρίσης συμπλέκεται και περιπλέκεται με το φαινόμενο της μαζικής οικονομικής μετανάστευσης, και γίνεται δυσδιάκριτη από αυτήν. Αυτό είναι ένα νέο μείζον και ιστορικό γεωπολιτικό δεδομένο, παράγωγο με τη σειρά του των σημαντικών γεωπολιτικών αλλαγών την τελευταία μεταψυχροπολεμική τριακονταετία.
Με την κατάρρευση της Συρίας, τα εκατομμύρια άτομα που έφυγαν από τη χώρα επισωρεύτηκαν σε ήδη μεγάλα προσφυγικά και μεταναστευτικά ρεύματα προς τις μητροπόλεις του καπιταλισμού και τις εστίες πλούτου ανά τον κόσμο.
Πρόκειται για ανθρώπους που εδώ και δυο τρεις δεκαετίες δραπετεύουν από τεράστιες γεωγραφικές ζώνες γεωπολιτικής, πολιτικής και οικονομικής αποσταθεροποίησης.
Τούρκοι στρατιώτες περιφρουρούν Σύριους που περιμένουν πίσω από
τουςφράχτες των συνόρων κοντά στην πόλη Σουρούτς στην
ΝΑ Τουρκία (Kadir Celikcan/Reuters)Μπορεί να πει κανείς πως το σύνολο των αιτιών που προκαλούν προσφυγικές κρίσεις συμπεριλαμβάνεται –σε παρόμοια αλλά λιγότερο επιτακτική μορφή– στα αίτια της μεταναστευτικής μετακίνησης. Είναι συχνά δύσκολο να διακρίνει κανείς έναν πρόσφυγα από έναν οικονομικό μετανάστη μια και οι κινητήριες για τη φυγή τους καταστροφές μπορεί να σχετίζονται και με την πολιτική ή πολεμική αποσταθεροποίηση, αλλά και με την οικονομική διάλυση. Το παιχνίδι των διοικητικών ορισμών για τους πρόσφυγες από διάφορες χώρες, όπου ένας πόλεμος –εμφύλιος ή μη– ή μια καταστροφή έχει δημιουργήσει και οικονομικό μαρασμό, είναι χαρακτηριστικό της ασάφειας αυτής: Υπάρχουν και σχετικά ειρηνευμένες περιοχές του Αφγανιστάν ή της Σομαλίας, όπου η οικονομία έχει καταρρεύσει και οι άνθρωποι φεύγουν γιατί αντιμετωπίζουν την εξόντωσή τους, φυσική και οικονομική. Οι οικολογικές πιέσεις στο Μπαγκλαντές οδηγούν εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους σε «περιβαλλοντικό εσωτερικό εκτοπισμό» και προσφυγιά, που όμως δεν οδηγούν και στην αναγνώριση της αντίστοιχης διεθνούς νομικής ιδιότητας, και ούτω καθεξής.
3. Παρότι άλλες εστίες παραμένουν ενεργές (ενδεικτικά, Ουκρανία, Κόσοβο, Βόρεια Αφρική, Υποσαχάρια Αφρική, Κέρας της Αφρικής, Υεμένη), το θερμό σημείο του προσφυγικού σήμερα είναι προς το παρόν στη Συρία και στο Ιράκ, αλλά χρονίως και στο Αφγανιστάν, σε περιοχές δηλαδή που σημαδεύτηκαν από εξωτερικές επεμβάσεις, με κεντρικό σημείο αναφοράς τη διπλή επέμβαση και εισβολή των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν, το 2001, και στο Ιράκ, το 2003. Παράλληλα, η περιοχή από τα Ιμαλάια μέχρι τον Ατλαντικό είναι ευρύτερα αποσταθεροποιημένη πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά, μεταξύ άλλων, από:
• τις συνεχείς στρατιωτικές και οικονομικές επεμβάσεις της Δύσης –κυρίως των ΗΠΑ– και τις συγκρούσεις μεγάλων και περιφερειακών δυνάμεων μέσω πολέμων εντολοδόχων (proxy wars) στο πλαίσιο μιας εξελισσόμενης μεταψυχροπολεμικής αναδιαμόρφωσης των παγκόσμιων ισορροπιών,
• τη σεχταριστική βία που έχει συνειδητά και στρατηγικά κινητοποιήσει το αμερικανικό κατοχικό σχέδιο στο Ιράκ και χρηματοδοτούν οι αντιδραστικές και φονταμενταλιστικές, σουνιτικές/ουαχαμπιστικές πετρομοναρχίες της Αραβικής χερσονήσου. Η σύγκρουση αυτή έχει εξαπλωθεί στην ευρύτερη περιοχή μαζί με τον ακρότατο σουνιτικό φονταμενταλισμό και επηρεάζει μια ζώνη που φτάνει μέχρι την Κεντρική Αφρική και την Ινδονησία,
• την κλιματική αλλαγή που προκαλεί συχνότερη και εντονότερη εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων, τα οποία με τη σειρά τους οδηγούν σε επισιτιστικές κρίσεις, φυσικές καταστροφές και απώλεια της δυνατότητας άμεσης επιβίωσης σε πολλές περιοχές. Τα φαινόμενα αυτά προκαλούν και υποδαυλίζουν την πολιτική αναταραχή, αλλά εντείνουν και τα ρεύματα εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης,
• τις συνέπειες της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης στην κοινωνική συνοχή των φτωχότερων χωρών και την κοινωνική δυσαρέσκεια, με όχημα τα προγράμματα της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΔΝΤ, αλλά και την αύξηση των παγκόσμιων και των περιφερειακών ανισοτήτων,
• την ήττα της Αραβικής Άνοιξης ως κινήματος εκδημοκρατισμού σχεδόν σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο. Η ήττα αυτή προκλήθηκε από –αλλά και προκάλεσε– την υποκατάσταση της πολιτικής διαμαρτυρίας από ένοπλους στρατοκρατικούς εμφυλίους. Οι πόλεμοι αυτοί άνοιξαν τον δρόμο για παρεμβάσεις τρίτων χωρών και την ανάδειξη του πιο σκληρά παραδοσιοκρατικού και κορανικά λιτεραλιστικού τζιχαντισμού σε πόλο συσπείρωσης των σουνιτικών πληθυσμών.
Μέσα σε αυτό το κλίμα πολυπαραγοντικής γενικής αστάθειας και κρατικής κατάρρευσης, οι ανθρώπινες ροές, προσφυγικές και μεταναστευτικές, αναδρούν πάνω στην περιφερειακή ισορροπία δυνάμεων και διαχέουν τη σκιά των τοπικών συγκρούσεων σε μια διευρυνόμενη γεωγραφικά περιοχή.
Αφρικανοί μετανάστες στις ακτές του Τζιμπουτί,
National Geographic 12/2013, John Stanmeyer
4. Εάν αίτια της μετανάστευσης και της προσφυγιάς αποτελούν οι πόλεμοι και η γεωπολιτική αποσταθεροποίηση, τίθεται το ερώτημα γιατί, παρότι αυτά είναι χρόνια προβλήματα στην καπιταλιστική περιφέρεια και ιδίως στη Μέση Ανατολή, στην εποχή μας μόνο καταφεύγει όλος αυτός ο κόσμος τόσο μαζικά στη Δύση.
Η απάντηση είναι διττή και αφορά με διαφορετικούς τρόπους την παγκοσμιοποίηση:
Πρώτον, γιατί η ίδια η λογική της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης κάνει τη μετακίνηση πληθυσμών μια εύλογη απόκριση των ανθρώπων της περιφέρειας στη μόνιμη κατάσταση οικονομικής (και συχνά και πολιτικής) έκτακτης ανάγκης που έχουν να αντιμετωπίσουν, αλλά και γιατί, στην πραγματικότητα, οι μετακινήσεις αυτές περιέχουν μια καπιταλιστική ορθολογικότητα: Ολοκληρώνουν την «απελευθέρωση των αγορών», πέρα από εκείνες των κεφαλαίων, και στο πεδίο της αγοράς εργασίας. Έτσι, το φτηνό εργατικό δυναμικό που μπορούσε να έρθει «λαθραίο» (αλλά μόνο λαθραίο), «παράνομο» και εύκολα χειραγωγίσιμο, χρησιμοποιήθηκε για να φέρει τον εργασιακό Τρίτο Κόσμο στη μητρόπολη και στις ισχυρές χώρες της περιφέρειας. Στη Δύση υπήρχε ζήτηση για εργατικό δυναμικό από τον Τρίτο Κόσμο. Η ενσωμάτωσή του όμως εμποδίστηκε μέσω της διασποράς του αντιμεταναστευτικού πανικού που χρησίμευσε σαν εργαλείο αποκοπής των ξένων εργαζομένων από τα εργασιακά δικαιώματα που είχαν κατακτήσει οι «ιθαγενείς», αλλά και σαν μέσο εργασιακής πειθάρχησής τους.
Δεύτερον, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, ζούμε σε έναν τηλεπικοινωνιακά αλλά και μεταφορικά πρωτοφανώς διασυνδεδεμένο κόσμο. Επειδή, λοιπόν, κάθε κύμα μετανάστευσης δημιουργεί τις τοπικές «υποδοχές» στον Πρώτο Κόσμο για τα επόμενα, με την εγκατάσταση συγγενών και φίλων, η μετακίνηση από τις χώρες σε κρίση είναι πλέον όλο και ευρύτερα προσιτή σαν λύση. Επιπλέον, τα εργαλεία και οι δυνατότητες διερεύνησης των προϋποθέσεων, της πραγματοποίησης της μετακίνησης και της εγκατάστασης σε μια τρίτη χώρα –μέσω του Διαδικτύου και της συνεχούς επαφής και σύνδεσης με τους οικείους και με τον προορισμό μέσω της κινητής τηλεφωνίας– είναι πλέον ευρύτατα διαθέσιμα, ενώ υπάρχουν ήδη εγκατεστημένα «έμπειρα» και εκτενή παράνομα δίκτυα διακίνησης και μεταφοράς ανθρώπων σε κάθε λογής προορισμούς.
Στρατόπεδο προσφύγων Ζααταρί, Ιορδανία
5. Ο αριθμός των προσφύγων και των εσωτερικά εκτοπισμένων προσώπων έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια –ιδίως την τελευταία διετία–, αλλά το μεγαλύτερο μέρος της αύξησης αυτής αφορά τους εσωτερικά εκτοπισμένους, τους πρόσφυγες μέσα στην ίδια τους τη χώρα. Αυτό δείχνει ότι το μείζον πρόβλημα που αναδεικνύεται δεν είναι ποσοτικό, αλλά ποιοτικό: Το προσφυγικό ανάγεται σε παγκόσμια «κρίση» μόνο όταν τα προσφυγικά ρεύματα αρχίζουν και επηρεάζουν άμεσα τη Δύση. Στον βαθμό που οι επιπτώσεις του παραμένουν περιφερειακές, τα προσφυγικά ρεύματα είναι «αόρατα» ως παγκόσμια πολιτικά ζητήματα και παραμένουν στη σφαίρα αρμοδιότητας των ανθρωπιστικών οργανώσεων, του ΟΗΕ, του Ερυθρού Σταυρού και των γειτονικών χωρών. Έτσι, η Ευρώπη συγκλονίζεται πολιτικά υπό το βάρος λιγότερων του ενός εκατομμυρίου Σύρων προσφύγων, την ίδια στιγμή που τέσσερα και πλέον εκατομμύρια πρόσφυγες βρίσκονται και ζουν εδώ και τρία χρόνια στην Τουρκία, στην Ιορδανία και στον Λίβανο, χωρίς να αναχθούν σε μείζον γεωπολιτικό θέμα. Στις δύο τελευταίες χώρες, μάλιστα, είναι το …
Οι αναγνώστες μας προτίμησαν επίσης
Γιατί σύσσωμη η διαπλοκή λυσσομανά;
“Ποντάρουν πως θα πεθάνουμε πριν φτάσουμε;”
Λούλα Ντα Σίλβα (πρώην πρόεδρος της Βραζιλίας): Αρκετά με την αυτοκτονική λιτότητα!
