04.05.2018, 16:41 | εφσυν
ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΒΙΒΛΙΑ που μας ψυχαγωγούν, βιβλία που μας ταξιδεύουν στη χώρα της φαντασίας και άλλα που μας μαθαίνουν πράγματα για συγκεκριμένους τομείς της γνώσης. Συναντάμε όμως σπάνια και βιβλία που μας μυούν στο μυστήριο και στην τέχνη της ζωής. Που το περιεχόμενό τους, όπως το φως το φακού, δεν μας αποκαλύπτει μόνο πράγματα μέσα στο σκοτάδι, αλλά μας κάνει να καταλαβαίνουμε το μέγεθος του σκοταδιού, δηλαδή της άγνοιάς μας.
ΕΝΑ ΤΕΤΟΙΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΙΝΑΙ και το «Γνώση, άγνοια, μυστήριο», του Εντγκάρ Μορέν, το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου. Ο 97χρονος Γάλλος φιλόσοφος, στη δύση πλέον της βιολογικής του πορείας, «κοιτά» με κριτικό και αναδρομικό βλέμμα την ανθρώπινη περιπέτεια, μέσα από τις τρεις συνιστώσες του τίτλου του βιβλίου. «Η έκπληξη είναι η αρχή της φιλοσοφίας και αυτό που βρίσκουμε στο τέλος της.
Το σύμπαν είναι εκπληκτικό, η ζωή είναι εκπληκτική, ο άνθρωπος είναι εκπληκτικός» γράφει, αποκαλύπτοντας ότι το απορείν και το θαυμάζειν, η ικανότητα να νιώθουμε έκπληξη για τον κόσμο γύρω μας είναι η αρχή κάθε γνώσης.
Ο Μορέν ασκεί καταλυτική κριτική στη σημερινή κυριαρχία της τεχνοκρατίας και αμφισβητεί τα θεμέλια της κοινωνικής λειτουργίας της επιστήμης, λέγοντας ότι αυτή «μας κατέστησε γνώστες των γραναζιών της μηχανής, μα αδαείς όσον αφορά τη μηχανή την ίδια». Μια μεγα-μηχανή που κατακερματίζει τη γνώση, διαλύει τον κοινωνικό ιστό, αποδιοργανώνει τον άνθρωπο. Εξειδίκευση, ατομικισμός, αλλοτρίωση. Ενας μονοδιάστατος (και μισερός) άνθρωπος σε μια κοινωνία υπερμεγέθη και πολυσύνθετη.
Χαρακτηριστικό αυτής της κοινωνικής, όπως και τη φυσικής, πραγματικότητας -τονίζει ο Μορέν- είναι η υπερπολυπλοκότητα, η οποία «εμπεριέχει πληθυντικότητα και δη ετερογένεια, πραγμοποίηση, φανταστικό, αβεβαιότητα, άγνωστο και, τέλος, μυστήριο». Οι αναφορές στο άγνωστο και στο μυστήριο δεν παραπέμπουν σε κάποιου είδους αγνωστικισμό, αλλά στη διαλεκτική γνώσης-άγνοιας και στην αναγκαστική μερικότητα και σχετικότητα της πρώτης, εξαιτίας του ιστορικού της χαρακτήρα.
Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ είναι παιδί του σύμπαντος, φτιαγμένος από το υλικό των άστρων, ριγμένος στις ίδιες δίνες, αφημένος στις ίδιες αβεβαιότητες, έρμαιο πολλές φορές του τυχαίου, το οποίο, όπως λέει ο Μορέν, «είναι τέκνο του χάους που παρέμεινε μέσα στον κόσμο». Το τυχαίο είναι πανταχού παρόν, αλλά το σύμπαν δεν εξαρτάται μόνο από το τυχαίο. Κάπου εδώ παρεμβαίνει και η ανθρώπινη συνείδηση, η οποία «είναι το τελικό προϊόν του ανθρώπινου πνεύματος, αλλά, όπως κάθε τελικό προϊόν, είναι το πιο πολύτιμο και συνάμα το πιο εύθραυστο, έτοιμο να ξεψυχήσει, να σβήσει».
Αυτή η συνείδηση «θα έπρεπε να είναι το μέλλον του ανθρώπου». Η συνείδηση δηλαδή σαν ουτοπία και σαν τόπος προορισμού -ατομικού και συλλογικού. Το δίπολο για το μέλλον μας περιγράφεται από την αντιφατικότητα του όρου που εισάγει ο Μορέν, του homo sapiens/demens, δηλαδή του έμφρονος/παράφρονος ανθρώπου.
Και, φυσικά, οι εξελίξεις σχετικά με την παρέμβαση στην ανθρώπινη φύση από τη γενετική ή «το όνειρο μιας ανθρώπινης κοινωνίας ολοκληρωτικά αυτοματοποιημένης υπό την εξουσία του αλγόριθμου» θα οδηγούσε όχι στον υπεράνθρωπο, αλλά στον απάνθρωπο. Και αυτό γιατί ο άνθρωπος, όπως και η ιστορία, δεν είναι αλγοριθμοποιήσιμος και προβλέψιμος. Ενα βιβλίο-φόρος τιμής στο ανθρώπινο πλάσμα και στον κόσμο του, στην ταυτότητα και στην αντιφατικότητά του.